Dövlət xadimləri, siyasətçilər, sərkərdələr öz tarixi ziyalılıq misВ­siВ­yasını yerinə yetirə bilməyəndə, milli ruh milli varlığın himayəsindən məhrum olanda, qılınc qələmlə, zər kərəmlə vaxВ­tınВ­da birləşməyəndə bütün ağırlıq təkcə qələВ­m və kərəmin, yaradıcı ziyalılar və kərəm əhlinin üzərinə düВ­şür. Milli dövВ­lətçilik kəsilməz bir proses kimi davam etsin deyə, dövВ­lətlərarası dövrВ­də kəsilməzliyi milli-mənəvi körpülər təВ­min etməli olur.

Milli dövlət isə bununla səciyyələnir ki, kimlərinsə milli dəyərВ­ləВ­ri öz qanı bahasına qoruyub-saxlamasına ehtiyac qalmır. Çünki o, ellikcə, bütün xalq tərəfindən, dövlətin öz himayəsi altında qorunur və inВ­kişaf etdirilir. Yəni dövlətçiliklə millilik birləşmiş olur.

Dövlət hüquqi və siyasi aktlarla, dövlətçilik isə mənəviyyat və menВ­talitetlə bağlıdır. Dövlətçilik düşüncənin alt qatında, təhtəl şüurВ­da, psixologiyada təzahür edir. Dövlətçilik siyasi müstəvidə milli özüВ­nütəsdiq prosesinin mahiyyəti, dövlət isə onun hansı isə konkret forВ­mada reallaşdırılması vasitəsidir.

Məsələ burasındadır ki, konkret bir hadisə kimi dövlət olmaВ­dıqВ­da belə, dövlətçilik yaşaya bilər. Dövlətçilik ənənəsinin saxlanması isə milli dövlətin nə vaxtsa yenidən qurulacağına təminat verir. Ən pisi odur ki, dövВ­lətВ­çilik ənənəsi və dövlətçilik hissiyatı olmasın. Bu halda hətta dövlət apaВ­ratı qurulsa da, o, milli dövlət olmayacaq, milli iraВ­dənin ictimai-siВ­yaВ­si özünütəsdiqi olmayacaq, xalqın, millətin mənaВ­feyinə xidmət etВ­məВ­yəcəkdir.

Dövlətçilik ənənələrinin yaranması nə deməkdir və hansı gösВ­təВ­riВ­В­cilərlə şərtlənir? Bu, ilk növbədə əhalinin xalqa, xalqın millətə, saВ­kinВ­ləВ­rin vətəndaşlara çevrilməsi istiqamətində gedən prosesdir. DövВ­lətВ­çiВ­lik insanlarda vəВ­tənpərvərlik duyğusunu, vətən anlamının milli mənə daВ­xil edilməsini nəzərdə tutur. Əgər hər hansı bir ölkədə hər kəs ancaq öz mənafeyini, ailəsinin mənafeyini düşünürsə və bütövlükdə xalqın taВ­leyinə, ümummilli siyasi və iqtisadi mənafeyə biganədirsə, – deВ­məВ­li, burada dövlətçlik ənənələri yoxdur. “Hər bir vətəndaş gərək ölkəВ­siВ­nin böyük siyasəti haqqında düşünsün, kiçik mənfəətləri, maraqВ­ları haqВ­qında düşünməsin”.[1] Dövlətçilik ümummilli iqtisadi mənafe duyВ­ğuВ­su tələb edir. Dövlətçilik mənəviyyatda fərdi miqyasdan, ailə miqВ­yaВ­В­sından, tayfa miqyasından, zona, region miqyasınВ­dan kənara çıxaВ­raq bütöv vətən duyğusunu hər şeydən yüksək tutmaq vərdişi tələb edir. Öz dövlət simvollarına hörmət və sevgi bəslənməsini, öz dövВ­ləВ­В­tiВ­nin nailiyyətləВ­rinə görə iftixar hissi keçirilməsini, dövlətin uğurВ­suzВ­luqВ­laВ­rını isə şəxsi faciə kimi yaşamaq səriştəsi tələb edir. Bu səviyyədə “milВ­li” anlamının etnik-millidən fərqli yeni məВ­nası, siyasi aspekti, dövlətlə adekvatВ­lıВ­ğı ortaya çıxır. 

Milli dövlət qurulması və dövlətçilik ideyalarının həyata keçiВ­rilВ­məsi və bu proseslərin dönməzliyinin təmin edilməsi xalq qarşısında ən böyük xidmətdir. Bu xidmət milli-tarixi prosesin kəsilməzliyini təВ­min edilməsi baxımınВ­dan ziyalı məramının siyasi müstəviyə keçiВ­rilВ­məsi deməkdir. Belə ki, milli ədəbiyyatı da, musiqini də, adət-ənəВ­nəВ­ləВ­ri də, dini dəyərləri də qoruyub saxlayan, bütöv, sağlam bir orqaВ­nizm kiВ­mi yaşadan milli dövlət qurmaq və dövlətçilik ənənələrini bərpa etВ­mək təkcə ziyalılığın deyil, həm də siyasətin ən ali amalı olmalıdır.

Millətini sevən, millətə həqiqətən xidmət göstərmək istəyən inВ­sanВ­В­lar öz ixtisasları üzrə, dərindən bildikləri sahələrdə ümumi milli təВ­rəqВ­qi işinə fayda gətirməklə yanaşı, cəmiyyətdəki proseslərə də öz münasibətlərini bildirməyə çalışırlar. Təəssüf ki, bu yeni rolda onların bir çoxu artıq peşəkar mütəxəssis olmadıqlarını unudurlar. Ona görə də, bir sahədə qazanılmış nüfuzun başqa bir səmtə yönəldilməsi məsəВ­ləВ­sində çox ehtiyatlı olmaq laВ­zımВ­dır. Təsadüfi deyildir ki, inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin üstünlüklərindən biri burada – hər kəsin məhz öz işi ilə məşğul olmasıdır. Bu işlərin ümumi mənafe məcrasına yönəldilməsi də peşəkar səviyyədə həyata keçirilir. Buna nail olmaq üçün isə həmin ölkələr böyük demokratik inkişaf yolu keçiblər. Həm də bu inkişaf xaos yox, stabilВ­ləşmə şəraitində həyata keçirilib. Belə stabil cəmiyВ­yətВ­də, hər kəs öz bildiyi işlə məşğul olduqda, peşəkarlıq ön plaВ­na keçdikВ­də ziyalı olmaq, ziyalı olaraq qalmaq, ümumВ­milli mənafeyə xidmət etВ­mək çətin olmur. Cəmiyyət özü hər kəsin kiçik də olsa ziyalı poВ­tenВ­siaВ­lıВ­nın reallaşdırılmaВ­sına imkan yaradır. Demək olar ki, hamı ümumВ­icВ­tiВ­mai tərəqqi prosesinin iştirakçılarına çevrilir. Tərəqqiyə qarşı çıxanВ­lar, milli mənafeyə ziyan gətirənlər isə bir qrup tüfeylilər, cinayətkar ünВ­sürlərdir. (Yaxşı cəmiyyət o cəmiyyətdir ki, burada hər kəs öz müsВ­bət əmsalı ilə ümumi işə daxil olur). Bizim də məqsədimiz məhz belə bir cəВ­miyyət yaratmaqdır. Lakin biz hələ keçid dövründəyik.

Keçid mərhələsində olan cəmiyyətin bir ciddi probВ­lemi də buВ­dur ki, ümummilli tərəqqinin əsas istiqamətВ­ləri hamı tərəfindən kifaВ­yət dərəcədə dərk edilmədiyindən, peşəkarlıq çox vaxt arxa plana keçВ­diВ­yindən, fikir plüraВ­lizmini fikir xaosu əvəz etdiyindən, söz fikirdən, ideВ­yadan ayrılıb müstəqil amilə çevrildiyindən, habelə yeni icВ­tiВ­mai təbəqələr hələ kifayət dərəcədə formalaşmaВ­dığından və sosial-iqtisadi ukladların spektri həddindən çox rəngarəng olduğundan təВ­rəqВ­qi yolunu tənəzzül yolunВ­dan seçib ayırmaq da çətin olur. Cəmiyyət ifrat dərəcədə siyasiləşir, peşəkar siyasətçilərlə yanaşı öz ixtisası üzrə uğur qazana bilməyən müxtəlif peşə sahibləri də siyasətə qurşanır və siВ­yasət aləmində diletantlardan ibarət olduqВ­ca müxtəlif qruplaşmalar orВ­taya çıxır.

Müstəqillik illərində Azərbaycan keçid dövrünün bir sıra uğurları və təВ­bəddülatları ilə yanaşı siyasiləşmə meyllərinin ifrat güclənməsi ilə də səciyyələndirilə bilər. Elə bil ki, sovet imperiyası dövründə siyasətВ­dən uzaqВ­laşdırılmış və azad fikirdən məhrum edilmiş xalq belə bir şans qaВ­zaВ­В­nan kimi bu istiqamətdəki boşluğu böyük ehtirasla dolВ­durВ­mağa çaВ­lışır.

Lakin bizim müstəqillikdən gözlədiyimiz yalnız söz azadlığı və siyasi aludəçilik deyildi. Müstəqillik ona görə lazımdır ki, dövlət quВ­ruВ­В­cuВ­luğu və sosial təşkilatlanma artıq hansı isə başqa bir qüvvənin deyil, xalВ­qın, millətin öz maraqları istiqamətində yönəldilə bilsin, ümum-milli ahəng üstündə köklənsin. Yəni bütün daxili potensial, təВ­bii sərВ­vətВ­lərВ­dən tutmuş intellektual gücə, mədəni-mənəvi dəyərlərə qədər büВ­tün imВ­kanlar elə səfərbər edilməli və elə istiqamətləndirilməlidir ki, hər bir vəВ­təndaş ümumВ­milli tərəqqi kontekstində öz şəxsi maraqlarını da reaВ­lizə edə bilsin.

Lakin kütləvi siyasiləşВ­mə və ifrat siyasi qarşıdurВ­malar təbii ki, qüvvələrin vaВ­hid amal uğrunda səfərbər edilВ­məsinə, ümummilli tərəqВ­qiВ­yə xidmət etmir. Müstəqillik əldə etdikdən sonra daxili enerjinin quruculuq işlərinə deyil, başqa səmtə yönəlВ­dilməsi, görünür, kimlərəsə lazım imiş. Qondarma Dağlıq Qarabağ problemi də bu siyasiləşməni gücləndirmək və azadlığa çıxmış xalqların milli tərəqqisinə mane olmaq üçün vasitələrdən biri idi. Lakin biz hələ də böyük dövlətlərin qeostrateji planlarından doğan siyasi burulğanВ­dan çıxa bilmirik.

Bax, belə bir şəraitdə siyasi təbəddülatlara uymaВ­dan ümumВ­milВ­li tərəqqi naminə fəaliyyətlərin davam etdirilməsinə böyük ehtiyac varВ­dır. Nə yaxşı ki, hələ sovet dövründə də kommunist ideologiyaВ­sıВ­nın yaratdığı labiВ­rintВ­lərdən məharətlə keçərək, milli mədəniyyətin tərəqВ­В­qisi, xalqın maarifləndirilməsi, ədəbi-bədii və fəlsəfi təfəkВ­kürün inkiВ­şaf etdirilməsi sahəsində böyük xidmətlər gösВ­tərən ziyalılarımız, bu gün də cari problemlərin cazibə dairəsinə düşmədən, heç bir konВ­yukВ­turaya uymadan bəВ­şəri və milli-mənəvi dəyərlərimizi tədqiq və təbВ­liğ etməklə ümummilli tərəqqiyə xidmət edirlər.

Bu gün siyasiləşmiş cəmiyyət və qütbləşmiş təfəkВ­kür öz ehtiyacВ­laВ­rına uyğun yeni ədəbiyyat tələb etdiyi üçün klassik ədəbiyyatın və klassik mədəni-mənəvi dəyərВ­lərin ön plana çəkilməsi heç də müqaviВ­mətВ­siz qarşılanВ­mır. Lakin, bizcə, siyasiləşmiş təfəkkürün tələblərinə uyВ­В­ğun yeni ədəbiyyat axtarışına çıxmaqdansa, siyasi düВ­şüncənin özüВ­nü ümumbəşəri və milli dəyərlərin prioriВ­tetliyi kontekstinə yönəltmək cəhdləri daha əhəmiyВ­yətlidir. Əsl böyük vətənpərvərlik də elmi və ya bədii yaradıВ­cılığın və şəxsi nüfuzun məhz dövlətçiliyin möhkəmlənВ­dirilВ­məВ­siВ­nə yönəldilməsini tələb edir.

Bu məqalə “Kaspi Geosiyasi Araşdırmalar Mərkəzi” İctimai Birliyinin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə həyata keçirdiyi “Milli-mənəvi dəyərlərin, Azərbaycançılıq məfkurəsi və Azərbaycan dilinin qorunmasına dair təşəbbüslər” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.