Azərbaycanın dahi şari Seyid Əzim Şirvani əhlibeyt haqqında çox mədhlər yazıb. Lakin onun "dönmərəm" rədifli kiçik həcmli qəsidəsi çox-çox çöyük mənaları ehtiva edir. Şair bir Haqq aşiqi kimi Peyğəmbər (s) Əli-Beytinə (ə) olan sevgisini heç nədən çəkinmədən izhar edə bilmişdir.

“Əl-bəlau lilvila camilə mən məst olmuşam”. Əimmələrimizin kəlamlarında buyurulub: "Bəla məhəbbət əhli üçündür". “Cismu candan  bak yox rahi-bəladən dönmərəm”. 

Seyid Əzim həmin bu kəlamları əldə rəhbər tutaraq belə bir məhəbbət eşqindən bir cam içib məst olmuşam deyir. Ona görə də öz canımı bu yolda-əhlibeyt yolunda qoymuşam, bu yolda mənə nə qədər bəla gəlsə də yenə dönmərəm. şair düşmənlərin onun bədənini qana bulaşdırsalar belə yenə də Kərbəla Şahı İmam Hüseyn ağadan dönmərəm deyir. Beləliklə əhlibeyt aşiqi olan şair, sevdiyi imamların adlarını bir-bir sadalayaraq onların yolunda canından keçməyə hazır olduğunu şeir dili ilə bəyan edir. Sonda məğtə beytində "Seyyida" ifadəsilə özünə xitabən deyir: 

Burada şair sanki "Seyida ifadəsini "mən"dən ayırır. Fövqəladə bir inamla "Mən"i qiymətləndirən şair ərəb qrammatikasinda olan "haşa və kəlla" ifadələrini - inkarın təkid formasını işlədir. Bəlkə də demək istəyir ki, cismimi əhlibeytdən ayırsalar da "Mən"imi-ruhumu heç zaman ayıra bilməzlər. Əlbəttə bu qəsidədə çox mətləblər var, onların şərhini oxcuların ixtiyarına buraxıram.

Seyid Əzim Şirvani aşağıdakı ikinci qəsidəsində zamanın kəşməkeşlərindən, hərc-mərcliklərdən, ürəfa əhlinə hörmətsizlikdən, qızıla, pula və onun sahiblərinə itaət etməkdən gileylənərək şikayət edir. Hətta acı həyat tərzi onu o qədər sıxır ki, küfr gətirən ifadəni belə bu beytdə işlətməyə cürət edir: "Bu söz şərən əgər küfr olmasaydı", "Deyərdim fil həqiqət zər Xudadur". 

Qəsidəyə nəzər salaq:

Seyid Əzim Şirvani bütün bu pərişanlıqlardan sonra yenə böyük rüh yüksəkliyi ilə özünə və özükimilərə ürək-dirək verərək sevdiyi Mövlasına - onun məhəbbətinə ümidvar olduğunu bildirir. "Könül ğəm çəkmə müflislər pənahi", "Vəliyyi-həqq, Əliyyəl-Murtəzadur". 

Şair "Müflislər pənahı"nı - Mövla Əlini (ə) şəfi gətirir. O, Əli məhəbbətindən vəcdə gələrək öz ağasını, İmam Əlini Allaha o qədər yaxınlaşdırır ki, "Könül dəst Əli, dəst Xudadır" deyir. Şair inanır ki, hər kəs Mövla Əli (ə) ətəyindən yapışsa sanki Allahın ətəyindən yapışıb. Ayeyi Şərifədə deyildiyi kimi: "Yapışın hamılıqla Allahın ipindən, ayrılmayın!" Sonrakı beyitlərdə Mövla Əlinin (ə) Qurani-Kərimdə olan adlarından bəzilərinə işarə etməklə kifayətlənən şair Cəhənnəm və Cənnətin qismətedəni sənsən ya Əli (ə) deyir. Mənim də fəryadıma yetiş ki, bu seyid bir üzüqara qulamındır. Öz ağasının qapısına yaxınlaşmaq istəyir: "Yetiş fəryadına ya Şahi-Xeybər," "Ki Seyyid bir ğulami-rusiyadır".

Qələmini nəzmin bütün janrlarında ustalıqla sınayan Seyyid Əzim Şirvani, mərsiyyə ədəbiyyatında da özünəməxsus yeri vardır. Xalq arasında əsasən qəzəl, qəsidə janrında yazıb-yaradan şair həm də dövrünün eybəcərliklərini qamçılayan satira müəllifi kimi də tanınır. S.Ə.Şirvani qəlbən ağlayaraq ağlatmağı da bacarmışdır. Onun Kərbəla vaqiəsinə müraciət etməsi heç də təsadüfi deyil. Mola Məhəmməd Fizuli kimi ustad şairdən sonra mərsiyə janrını yenidən dirçəltməklə Azərbaycan ədəbiyyatına öz layiqli töhfəsini vermiş və bununla da şeir aləmini daha da zənginləşdirmişdir.

Seyid Əzim ürək sızladan mərsiyyələri ilə insanların ağrı-acısına məlhəm olmağa çalışmış, onları dərd- kədər qarşısında əyilməməyə, daha da mətin olmağa çağırmışdır. İslam dünyasının ən böyük faciəsini-Kərbəla müsibətini o qədər qəlb yanğısı ilə vermişdir ki, oxucu sanki xəyali olaraq həmin illərə qayıdır, özünü mübarizə meydanında hiss edir. Ustad şairin bu səpkili mərsiyələri ilə tanış olarkən bir daha görürük ki, ölçüyəgəlməz müsibətləri və ondan doğan ağrı-acını dörd misrada ustalıqla verə bilməsilə dərdli insanların qəlbini ovundurmağa, ərlərini, oğullarını vaxtsız itirən anna-bacılarımızın dərdinə şərik olmağa çalışmışdır.

 Kərbəla vaqeəsinin qəhrəmanı Həzrəti İmam Hüseynin (ə) zülm və zalım qarşısındakı qəhrəmanlıq mübarizəsi, haqq və ədalət yolunda canından keçərək şəhidlik şərbətini içməsi bütün nəsillərə ibrətamiz həyat məktəbi olmaqla yanaşı, həm də müasir gənclərimizə vətən sevgisini, namus qayğısını çəkməyi öyrədən ilahi örnək olaraq qalmaqdadır. Belə bir həyat məktəbinin sərçeşməsindən su içən İmam Hüseyn (ə) məktəbinin müdərrisi Seyid Əzim qəlbinin səsi ilə məzlumların fəryadına yetişərək öz mərsiyyələrində onların acılarını tərənnüm etməyə çalışmışdır. Mərsiyyəyə diqqət yetirək:

Mərsiyənin mətlə beytində ümid-pənahını, doğmalarını bir günün içərisində itirmiş 5-6 yaşlı əsir bir qızın İmam Hüseynin (ə) qızı Səkinənin qolubağlı halda dəvə üstündə getməsi, gecəyarısı  dəvədən yıxılaraq səhrada yalqız qalması səhnəsi çox canlı şəkildə təsvir edilmişdir. Seyid Əzim  onun  fəryad və naləsini, ata, qardaş, bibi və digər əsirlərdən  qaibanə imdad istəməsini acı göz yaşları və insan qəlbini riqqətə gətirən yandırıcı ifadələrlə   verə bilmişdir.

"Getmə, qoyub amandı mən natəvanı, əmmə" - misrasında şair Səkinənin bibisi Zeynəbdən imdad və fəryad diləməsini "İndi cərəs tək eylər hər dəm fəqan, Səkinə" - deməklə onun nalə səsini kərvanın önündə gedən dəvənin boynundan asılan zəng-zınqırov səsinə bənzədir. 

Mərsiyələrində də zərgər dəqiqliyi ilə söz oynatmaq bacarığına malik olan Seyyid Əzim oxucunu heyrətə gətirir və düşündürür. İkinci misraya diqqət etməklə bunu aydın görərik: "Saxla, Səkinə qaldı, bu karivani, əmmə". Əslində isə "saxla bu karivani, Səkinə qaldı, əmmə," kimi başa düşülən cümlə şeirdə əksini yuxarıdakı misrada olduğu kimi tapır. Bu da heç şübhəsiz ki, qafiyə xatirinə deyil, çox oynaqlı kimi  verilərək şeriyyata bir özgə məlahət verir. Bunun özü Seyid Əzim şeriyyatının ustadlıq zirvəsidir desək yanılmarıq.

Onsuz da uzaqlaşmaqda olan karivana səsi yetməyən qızcığaz artıq bibisi Zeynəbdən imdad görmədiyindən, qeyri-ixtiyarı həmin dəstədən aparılan əsir bacısına xitab edərək "Bir çarə eylə öldüm, mən natəvana, bacı", - deyib onu – bacısını ümidsiz halda haraylayır. Şair dördüncü misrada gecənin zülmətində vahimə içində qovrulan qolu qandallı əsir qızcığazın dilindən qəribə bir yalvarışla "Qoyma verə bəladan, səhrada can, Səkinə", - deyərək doğmalarına bu sayaq xitab edir:

Gecə yarısı dəvədən yıxılan kiçik qız uşağı, artıq tənhalıqdan vəhşətə gələrək əmisi oğlu nizədə başı gedən təzə damada Cənan Qasıma müraciət edir, ondan imdad diləyir. "Qoydu məni piyadə, bu Sariban, əmoğlu" deyir. Əmisi oğlu Qasımdən bir kömək görməyəndə qizcığazın vəhşəti daha da artır. Seyid Əzim Səkinə dilindən Kərbəla səqqası-Qəməri Bəni Haşim Həzrət Əbülfəzlə müraciət edir, ondan kömək istəyir.

Bu misralarda əmoğlusu Qasimə, əmisi Əbbasə, qardaşı Əli Əkbərə xitabən Səkinə dili ilə imdad diliyən şair, heç şübhəsiz, özü də bilir ki, bu yetim və əsir qızın harayladığı şəxslər artıq həyatda yoxdur. Onların  kəsik başları nizəyə vurularaq əsirlərin gözü qabağında diyar-bədiyar dolandırılır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, şair o əsir qızın - Səkinənin qəlb sızladıcı fəryadının cavabsız qalmayacağına, həmişəyaşar və fövqəltəbii güc sahiblərindən - cəddi Peyğəmbər (s) və babası Həzrəti Əlidən (ə) ona kömək əli uzadılacağına inanır. 

Səkinə bibisi Zeynəbin əsir və çarəsiz olduğunu bildiyi halda, pənah yeri kimi ondan qardaşına giley edərək onun haraya yetişməsini istəyir: "Zeynəb bibim yetişməz, sən yet hərayə, qardaş" deyir. Çarəsiz qalan, qəlbi xırda və yetim qızların ah-naləsi ilə doğranan, lakin heç bir vəchlə onlara kömək edə bilməyən Kərbəla qəhrəmanı Zeynəbin çarəsizliyini də Səkinənin dili ilə ifadə edən şair daha sonra - 4-cü misrada təşbehdən ustalıqla istifadə edərək "Badi-cəfadan oldi gül tək  xəzan, Səkinə"- deyir. Bu misrada Səkinənin solan çöhrəsini xəzan rüzgarında solmuş gülə bənzədir. Seyid Əzim Şirvani:

Şair daha irəli gedərək sonrakı misralarda insanı heyrətləndirəcək dərəcəyə çatdırır. Burada Seyyid Əzimin  sənətkarlıq qüdrəti ilə Kərbəla müsibətindən doğan faciənin həmahənglik təşkil etməsi, sözün mirvari kimi sədəflərə düzülüb müsibətə bələnərək pilə-pillə ərşi-əlayə qədər qalxması göydəki mələkləri belə riqqətə gətirir. İnsan nə qədər daşürəkli də olsa, yetim qalmış qızın bədənsiz kəsik başa xitab etməkdən savayı əlacı qalmayan qızcığaza hər bir vasitə ilə kömək etmək istəyir. Ürəyi yanır. Bütün bunlardan sonra şair o yetim balanın nicatını atasına xitab etməkdə görür. Bu zanma Səkinə üzünü İmam Hüseynin (ə) dəvə üstündə gedən kəsilmiş başına tutub imdad diləyir: "Qaldım baba, bu çöldə bir yari-yavərim yox", deyir.

Sonrakı misrada "Ey Xızrı, rahı-rəhmət bir yanə rəhbərim yox"- deməklə atasını Xızr  Peyğəmbərə (ə) bənzədir. Təbii ki, bunun özü də maraqlıdır. Çünki səhrada (quruda Xızr (ə), suda - dəryada isə bu funksiyanı İlyas Peyğəmbər (ə) icra edir, ümumiyyətlə, şifahi və klassik ədəbiyyatda işlənən Xızr-İlyas ifadələri bu mənanı kəsb edir) itən adamların köməyinə sanki Allah-Təala tərəfindən bir qanun olaraq həmişə Xızr Peyğəmbər (ə) gəlir. Rəvayətdə deyilir ki, bu zaman İmam Hüseynin mübarək başı olan at dayanıb hərəkət eləmir. Hamı mat qalır. Nə qədər hərəkət verilərsə hərəkət etmir. Na əlac qalıb əsrin İmamı Zeynul Abidinə (ə) xəbər verirlər. Həzrət Zeynul Abidin atasının mübarək başına yaxınlaşıb səbəbini soruşanda, İmam Hüseyn ağanın kəsilmiş mübarək başından belə bir cavab eşidir. Şair o cavabı şeir dili ilə belə buyurur. "Səkinəni dəvədən sariban yerə saldı

Bu bihəyalərə deginən getmərəm balam qaldı.". bu zaman Cənab Zeynəb əsir qızların bir-bir adlarını çağırır və məlum olur ki, İmam Hüseynin kiçik qızı Səkinə karvandan dala qalıb. Cənab Zeynəb gedib yenidən Səkinəni öz yanına gətir. Şair sonra əsirlərin pənahı olan və balalarının dərd-qəminə Cənnətdə belə tablaşa bilməyən nənələri Fatimeyi- Zəhranı (ə) şer misralarına "mehman" etməklə sanki onlara mənəvi dayaq verir. "Söylər ki, ey bəlakəş, gəldi hərayə Zəhra" - deməklə, oğlu ölən ananın dərdini yenidən cuşa gətirir, çöllərdə tənha qalmış Səkinə balasını nanə yarpağı kimi əsən qəlbinə təskinlik verir. Nəhayət, özünə xitab edən şair bu müsibətin ənginliklərinə baş çəkərək "Gəl bu bəlali qəmdən hərdən fəqanə, Seyyid" deyib, yetim və çarəsiz əsir qızın halına acıyır, onun qəm-kədərini göylərə ucalan bir "təranə" yə nəğməvari həzin avazla oxumağa başlayır. Şer sənətində təşbehin ən güclü ifadələrilə öz şerini tükbölən mümkünsüzlüyə qədər apararaq "Əşari muşkafi yaz aşiqanə, Seyyid" deyir Seyyid Əzim Şirvani.

Şair bəzən bircə misrada o qədər incə mətləblərə toxunur ki, onları bir neçə cümlə ilə açıb şərh etmək qeyri mümkündür. Bununla da "tükü tükdən seçməyin" mümkünlüyünü təsdiqləyərək min illərin sınağından çıxmış atalar sözünü sanki təsdiqləmiş olur.

Son misrada Allaha ümidlə bel bağlayan şair yetim qızın  duasını özü haqqında müstəcab - qəbul olmasını arzulayır və bu ümidlə "Eylər səni cəzadə, bil kamiran, Səkinə" deməklə qəm aləminə nöqtə qoyur.

http://kelam.az/article/a-7948.html