Kəlam jurnalı Azərbaycan mərsiyə ədəbiyyatına aid silsilə məqalələr dərc etmişdir. Klassiklərimiz bu barədə qəsidə, dübeyt, mərsiyə, rəcəz və digər janrlarda öz sözlərini demiş, baş vermiş hadisələri ürək yanğısı ilə zaman-zaman yaşatmış və günümüzə qədər gətirib çatdırmışlar.
XIX əsrdə yaşamış Qumru Dərbəndi böyük zəhmət bahasına 14 məsumun başına gələn müsibətləri kamil divan şəkilində ərsəyə gətirmişdir. Həmən divan bu gün də bizim əlimizdə ən dəyərli əsər kimi istifadə olunmaqdadır. Mərhum Qumru bu əsərin başlanqıc «Saqinamə»sində dövrünün əksər tanınmış şairlərini ad-bəad misralara salmış, onların əsərlərinin adlarını çəkməklə öz ədəbi məclisinə dəvət etmişdir. Qumru sözügedən Saqinamədə elmi bəhs açaraq şairlərin əsərlərini müqayisəli şəkildə qiymətləndirməyə çalışmışdır. «Saqinamə»ni oxuduqca biz bütün bunların açıq-aydın şahidi oluruq:
SAQİNAMƏ Saqiya eylə kərəm dur meyi minanı gətir
Qoy gözüm üstə qədəm sağəri - söhbanı gətir
Adətən irfani şerlərdə saqi, mey, mina ifadələri öz əsl mənasında yox, məcazi mənada işlənmişdir. Saqi hər hansı içməli şeyləri qədəhlərdə məclisdə dolandıran şəxsə deyilir. Mey sözün əsl mənasında şərab olsa da, heç şübhəsiz İslam alimləri, xüsusən Əhli-beyt şairləri irfan aləmində onu şərbət və digər halal buyurulan, ariflərin məclisində istifadə edilən meyvə şirələri adı ilə nəzmə çəkmişlər. Habelə Əhli-beyt şairləri mey-ifadəsini əbcəd hesabı ilə m-4, y-10 rəqəmlərini toplamaqla 14 məsum mənasına götürmüşlər. Beytin ikinci misrasında «Qoy gözüm üstə qədəm sağəri söhbani gətir» deməklə şair məsumların - günahsız Peyğəmbər (s) Əhli-beytinin əza məclisini zinətləndirməyi incə mətləblərlə oxucunu gözəllik aləminə aparmaq istəyindən irəli gəlməsidir. Onun Əhli-beytə olan hədsiz məhəbbətinin bariz nümunəsi olaraq belə məclisdə saqi qədəmlərini gözləri üstünə qoymasına razılaşan şair böyük canfaşanlıq göstərir.
Laləzar oldu çəmən üz verib əyyami- bahar
Cami- zərrin ələ al badeyi- hümrani gətir
Yuxarıdakı beytdə şair Qumru baharın gəlişi ilə çəmənlərin laləzar – yam-yaşıl olmasını, Saqinin qızıl camı əlində gəzdirməsini al-əlvan çiçəklərin simasında camın içində olan qırmızı şərabı müqaisə edərək yüksək ədəbi zövqlə misraya gətirmişdi.
Qıl əta hüsrəmi gülfam fərəh bəxşü zülal,
Ləlgün abu tərəb rahu müsəffanı gətir.
Qədəhi elə ləbaləb, ver içim məstanə,
Badəyi eşg cənabi- Şəhi- Mərdanı gətir.
Qədəhi ağzına qədər doldurmasını Saqidən təmənna edən şair mərifət şərabı ilə məst olana qədər içmək istəyindədir. Xüsusən də, Şəhi-Mərdan Mövla Əli ibn Əbu Talibi (ə) yada salaraq «Badəyi eşg cənabi- Şəhi- Mərdanı gətir» deməklə o cənabın eşqi ilə İlahi- məstanəliklə ülviyyət arzusuna düşür.
Tutiyi nitq göhərbarım açıb durci dəhən,
Bəzm şahanə qurub məclisi- irfanı gətir.
Bu beytdə şair, öz nitqini qiymətli gövhərə bənzətməklə sanki ağzından dürr tökülən bir hikmət aliminin irfani məclisdə-ariflərin hüzurunda şahlara layiq söz xərc etməklə qiymətli incilər ortaya qoyur.
Badbanın çəkib ovcu fələkə fülk xəyal,
Ləngər etməyliyə amadədi dəryanı gətir.
Burada isə sanki xəyal gəmisinin yelkənini dartaraq göyün ənginliklərinə qaldırır və özünün dediyi kimi (Ləngər etməyliyə amadədi dəryanı gətir) bir gəmi dolusu ləl-cəvahirat dəyərində söz gəmisini ləngər salmaq üçün dərya arzulayır.
Rayət fikrim olub hər tərəfə şuqqə güşa,
Dövrə qılmaqlıq üçün aləmi- balanı gətir.
Bal zərrin götürüb uçmağa şahinü məğal,
Bir dəm ey təb rəvan başıma sövdanı gətir.
Sədəf nəzm təmamən yetirib dürr yetim,
Qiymətin bilməyə Sərrafi- suxəndani gətir.
Fikir və düşüncəsinin hər tərəfə açıldığını söyləyən şair şahin kimi yüksəklik axtarışındadır. Qızıl qanadları ilə səma ənginliklərində süzən şahin kimi şeir aləmində rəvan təblə sevda axtarır. Şair Qumru əhlibeyt haqqında yazdıqlarını sədəf içərisində durri-yetim (ən qiymətli ləl) adlandırır. Ona görə də onlara qiymət vermək üçün söz sərrafı axtarır. Şair bu beytdə öz şerlərini sədəf içərisində yetişən dürr-yetimə bənzədərək onun qiymətini təyin etmək üçün söz sərrafının gəlməsini arzulayır. Burada o heç şübhəsiz ki, nəzm və şerləri ilə 19-cu əsrin sonlarında yaşayan, dövrün ən gözəl gözəl şairlərindən olan, söz sərrafı Hacı Rza Sərrafı nəzərdə tutmuşdu.
Bircə bu məclisə ey saqiyi fərxundə camal,
Şüarayi əcəmu turk Buxaranı gətir.
Ola gər eylə güzər məmləkəti- Şirvanə,
Nəzmdə firqeyi şairlərə Xaqanı gətir.
Söylə Xaqaniyə ey çinü suxən Xaqani,
Ərməğan əldə tutub nəzm durəfşanı gətir.
Bu beytlərdə şair Qumru daha qabağa gedərək Əhli-beytə etdiyi yüksək xidməti qiymətləndirmək məqsədi ilə əcəm, türk və Buxara şairlərinə xitab edərək onları şer və sənət nümunələrini nümayişi üçün öz məclisinə dəvət edir. Həmçinin Xaqaniyə Şirvan vilayətində olan şairlərə xitab edərək «Söylə Xaqaniyə ey çinü suxən Xaqani, Ərməğan əldə tutub nəzm durəfşani gətir»,-deyə onları şeir-sənət meydanına çağırır. Şair Qumru zülmət qaranlıqları işıqlandırmaq üçün salamatlıq vadisini, Musa peyğəmbərin Turi-təcəllasını arzulayır.
Unsuri- aləmi- zülmat ənasirdə göz aç,
Vadiyi eymənə gəl, tur təcəllanı gətir.
Qıl xəbərdar Nəvai kimi sahib hünəri,
De tamaşaya tamam əfsəhi- turanı gətir.
Nəvai kimi hünər sahibini, bütün Turan fəsehlərini tamaşaya dəvət edir.
Ənvəri- neyyiri- əəzəm kimi nəzmdə munir,
Dürr nisar eyləməyə əqd surəyyanı gətir.
Cam vəhdətdən içən camu cəmi camə deyin,
Açmaya durc fəsahət duri- mərcanı gətir.
Sədiya ism sənin taleyi məsud mənim,
Bərg bibaridi Bustanu, Gülüstanı gətir.
Daha sonra şair Qumru, hikmət və məntiq şairi olan Sədi Şirazini xitab edərək, irfan məclisinə çəkir. Hətta Sədiyə muraciətlə günah sənin, səadətli tale isə mənimdir deyir. Sənin Bustan və Gülüstan əsərlərini sanki bar verməyən bağ-bağçaya bənzədir, Qumru.
Ey olan Hafizi kənz dürri-şəhvar qəzəl
Yar məşuq nədir huriyi- qılmanı gətir
Daha sonra Qumru məşhur qəzəl ustadı olan Hafizi Şirazinin adını çəkərək, ona tənə vurur, sən eşqdən, yardan, məşuqdan yazırsan deyir, bunlar şəhvani hisslər, eyş-işrət, başqarışdırıçı əyləncə, məşğuliyyətdən başqa bir şey deyil. Sən bizim irfan məclisimizə cənnətdən huriyi-qılman gətirməlisən.
Ey Nizami demə çox Xosrov ilə Şirindən
İstəsən taxt büsat üstə Süleymanı gətir
Qumru söz sənətində uca zirvədə qərar tutan şeir aləminin peyqəmbəri adlanan Nizami Gəncəvi kimi bir sənətkara etiraz səsini ucaldaraq, onun əsərlərini çox da böyük bir sənət nümunəsi saymır. Hətta ona deyir ki, sən taxt üstündə Süleymanı da gətirsən, yenə də mənim qəhrəmanlarımla müqayisə olunmaz.
Ar ola qüvveyi idrakuvə ey Xaqani
Sən də gəl öz dediyin hərzavü hədyanı gətir
Şair Qumru Xəqani kimi böyük ustad sənətkara çəkinmədən tənə vurur. Onun yazdıqlarını əhlibeyt nəzmləri ilə müqayisədə hərzəvü hədyan adlandırır.
Çox da fəxr eyləmə öz nəzmuvə ey Firdovsi
Sevəsən söz yerinə ləl bədəxşanı gətir
Qumru Firdovsi kimi böyük filosov-şair, alim-mütəfəkkir «Şahnamə» sahibinə də çəkinmədən: «Çox da fəxr eyləmə öz nəzmuvə ey Firdovsi» deyir. İkinci misrada hətta söz yerinə ən qiymətli ləli-cəvahiratları da gətirsən yenə də mənim əsərimlə yanaşı dayana bilməz deyir şair Qumru.
Gəl şücaətlə girək hər ikimiz cəngahə
Mərəz cəngə qədəm qoymağa meydanı gətir
Dörd ağac xar muğilan yetirən buğə mənim
Sən müqabildə yığıb sahəti- dünyanı gətir
Bu iki beytdə Qumru xitab etdiyi şairləri şeir-sənət meydanına sanki döyüşə çağırır. Hətta öz qəhrəmanlarının vuruş səhnələrini təsvir edərək dörd ağac məsafəsi olan Kərbəla səhrasının tikanlı meydanını misraya gətirir, dövrün şairlərinə xitab edərək bunun müqabilində dünya boyda meydan tələb edir şair Qumru.
Qabiliyyət hanı Ğəbradə müqabil tutasan
Gər qələt eyləməsəm ərş müəllanı gətir
Mən açım rəzmdə bir qanlı ələm şuqqəsini
Ələm Gavə nədir, mehr durəxşanı gətir
Şair yavaş-yavaş mətləbə yaxınlaşaraq əsərin əsas mahiyyətini açmağa çalışır. O, deyir: «Mən açım rəzmdə bir qanlı ələm şuqqəsini». Burada Qumru Kərbəla məcarasında baş verən hadisələrin şərhini ayrı-ayrı misralarda verməklə yanaşı digər şairlərin əsərlərində cərəyan edən hadisələri də müqayisə edir. Lakin sonda yenə də öz əsərinin qiymətli və əzəmətli olduğunu önə çəkir.
Vardi bir məşq mənim saf suyum ab Fərat
Rud Ceyhun demə keç Qilzəmu ümmanı gətir
Şair öz əsərində Peyğəmbər (s) əhli-beytinin başına gələn faciələrini beytlərdə açıqlaya-açıqlaya hadisələri təsvir edərək müqayisəli şəkildə verə bilmişdir. Şair «Vardi bir məşq mənim saf suyum ab Fərat»-deməklə Kərbəla çölündə Peyğəmbər (s) əhli-beytinin susuzluğunu, bir məşq suya ehtiyac olduqlarını, hətta onu da əldə edə bilmədiklərini bəyan edərək Ceyhun çayı və Qilzəm dəryası ilə müqayisə edir. Şair müqayisəni elə yanıqlı şəkildə verə bilir ki, dövrün şairlərinə yazdıqları əsərlərinə görə sanki xəcalət verir. Yəni sizin yazdığınız əsərlərdə çay dolu, dərya dolu su varsa da mənim əsərimin qəhrəmanları din, əqidə, məslək yolunda susuz halda vuruşur, haqqı, ədalət yolunda canlarından keçməyə belə hazırdılar.
Mən İqab adlı səmənd üstə qoyum zivəru zin
Sən də öz Rəxşun ilən ərsədə cövlani gətir
Zülfüqar adlı qılınc mən çəkərəm davadə
Gav zərdüz ilə sən Puru Nərimani gətir
Şair əsər boyu qəhramanların miniklərini, silahlarını, geyim və paltarlarını müasir şairlərin qəhrəmanları ilə müqayisə edir və öz qəhrəmanları ilə haqlı olaraq fəxr ilə öyünür. Əsərin sonuna yaxınlaşdıqca şair irfan xəzinəsindən daha qiymətli gövhərlər çıxarmağa nail olur. O ürək yandırıcı şölə ilə öz mətaını irfan bazarına çıxararaq deyir:
Məndə bir sinəsi dörd min yaralı köynək var
Sən təhəmtüyən geyən coş xuftanı gətir
Bəsdi bir qan ilə əlvan olan əmmamə mənə
Sən gedib məğfər fulad mütəllanı gətir
Şair, İmam Hüseyn ağanın fəqət sinə nahiyəsindən aldığı yaralardan dərmə-deşik olan köynəyini misal gətirməklə, oxucuya Peyğəmbər Əhli-Beytinin çəkdiyi müsibətlərini əyani vəsait kimi gözünün qarşısında canlandırır. Və ya ikinci beytin birinci misrasında «Bəsdi bir qan ilə əlvan olan əmmamə mənə » deməklə zəmanə imamının – İmam Hüseynin şəhid olma səhnəsini – həmin anı olduğu kimi sanki hər dövrün oxucusunun idrakında təsəvvür etdirə bilir.
Mən əl üstündə götürrəm bir uşaq qundağın
İstəsən sən dəxi qursi- məhi- tabanı gətir
Bircə şahzadə varımdır toy otağı qurulan
Sən də Keyxosrov ilən taci- dürəfşanı gətir
Mərhum Qumru bu beytlərdə Kərbəla vaqeəsinin ən cansıxıcı məqamı olan qundağdakı körpənin oxlanma səhnəsini birbaşa canlandıraraq müasirlərinə sanki əyani vəsait kimi nişan verir: «Mən əl üstündə götürrəm bir uşaq qundağın ». Həmçinin ikinci beytin birinci misrasında «Bircə şahzadə varımdır toy otağı qurulan » deməklə Kərbəla səhrasında Aşura günü baş vermiş növbənöv dəhşətli, tükürpədici səhnələri ön plana çəkərək İmam Həsən yadigarı şəhzadə Qasımın toy otağı macarasını əli nişanlısının əlinə dəyməyən bəylə gəlinin, iki gəncin nisgilini bariz şəkildə nümayiş etdirir. Bununla da dünyada, xüsusən də İslam aləmində xeyirlə şərin bir-birini tamamlamasını ictimaiyyətə çatdırmağı bacarır.
Çəkərəm ərsəyi cəngahuvə bir tazə cavan
Gör cəmalin sora get laleyi- hümranı gətir
Şair müsibətin ən cansıxıcı yerində ramantikaya əl ataraq, ədəbi poetik ifadələrlə düşmən meydanına yeni bir rahiyə gətirir. Beytin birinci misrasına nəzər salanda, biz açıq-aşkar bunun şahidi oluruq. «Çəkərəm ərsəyi cəngahuvə bir tazə cavan » deməklə Kərbəla mücahidlərinin kədxudasını-təzə bəyini, tazə cavan adlandırmaqla, ona tərəf qılınc və nizə ilə gələnləri sarsıdır. Onlara başa salmağa çalışır ki, bir bu cavanın camalına, boy-buxununa baxın, tamaşa edin, görün bunun gözəlliyilə qırmızı laləni müqayisə etmək necə də bədiidir.
Leşkərim yetmiş iki teşnə dilavərdi mənim
Sən özün cəmi qılıb leşgər İranı gətir
Şair öz az qoşunu ilə 72 nəfər teşnə- susuz, dilavərlərlə şeir-sənətinin vuruş meydanına bütün İran leşgərinin gətirməsini tövsiyə edir.
Aruzu eyləmə hər beytivə dinaru təla
Mən kimi beytivə bir Cənnət Rizvanı gətir
Mərhum Qumru dövrün müasir şairlərini məzəmmət edərək yazdıqları əsərlərin hər beytinə görə, qızıl-gümüş istəmələri ilə onları həyatda uduzan, aldanan adamlar kimi göstərir. Özü isə: mən kimi hər bir beytə Cənnəti Rizvan istəməklə Axirət aləminin əbədi olmasını, dünya üçün yox, axirət üçün çalışmağı o istəklərlə yaşamasını tövsiyə edir.
Heyf zəhmət çəkibən bağlamısan Şahnamə
Onda vəsf eylədiyin Rüstəmi- dastanı gətir
Və sonra təəssüflə «Şahnamə» müəllifi Əbülqasım Firdovsiyə irad edərək böyük zəhmətlə «Şahnamə» bağlamasını Rüstəm adlı pəhləvanı istədiyi kimi həddindən artıq şişirtməklə obrazlı şəkildə verməsini böyük məharətlə ön plana çəkmiş və nəticədə öz əsərinin mənəvi dəyərini daha da artırmağa nail olmuşdur.
Kimdi Rüstəm, nə Fəramərz, nədi Söhrab, nə Kiyo
Bəlkə İsgəndər ilən Bəhməni -Daranı gətir
Nədi İsgəndər Dara, nə salatin Kəyan
Turi Seynayə gedib Həzrət Musanı gətir
Daha sonra «Şahnamə»dəki adları çəkilən əsərin qəhrəmanlarını, bir-bir xitab edərək, Kərbəla qəhrəmanları ilə müqayisə edir, sonda yenə də öz əsərinin, öz qəhrəmanlarının qiymət və dəyərini üstün olduğunu söyləyir. Hətta işi o əndazəyə gətirir ki, Bəni-İsrail peyğəmbərlərini də Kərbala mücahidləri ilə müqayisə edir, nəticədə «Tur Seynayə gedib Həzrət Musanı gətir» deyir. Bütün bunlarla bahəm onsuz da faydası yoxdur deyir, şair Qumru.
Ya yapış Nuh ətəyindən o deyil fulk nicat
Ya çıxıb tarimi çarımdəki İsanı gətir
Ya gəzib səfhəyi dünyani dolan eylə soraq
Misridən təxti ilə Yusif Kənanı gətir
Bu byetlərdə isə açıq-aydın əvvəlki peyğəmbərlərin adlarını qyed edərək onların da nicat gəmisi olmadıqlarını deyir. «Ya yapış Nuh ətəyindən o deyil fulk nicat» Qumri öz əsərinin baş qəhrəmanını Həzrəti İmam Hüseyni Peyğəmbərin (s) buyurduğuna görə «Nicat gəmisi» adlandırır. Mötəbər hədisdə Həzrəti Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: «Mənim əhli-beytimin misalı Nuh Peyğəmbərin gəmisinə bənzər. Hər kim o gəmiyə suvar olsa, nicat tapar. Hər kim o gəmini tərk etsə qərq olacaq.» Bu hədisə isnadən haqlı olaraq Qumri İmam Hüseyni «Nicat gəmisi» adlandırır. O, üzünü dövrün şairlərinə tutaraq fəxrlə mənim Hüseyn kimi aləmlərə nicat verən ağam var deməyə əlbəttə haqlıdır. O, ərkyana ürafa əhlinə - əgər sizin də belə bir rəhbəriniz varsa, gətirin meydana, - deyə daha cürət və şövqlə … «Rəhbərimdir iki dünyada Hüseyn ibn Əli gər varın olsa sənin də belə mövlani gətir» deyir.
Hardadır səndə mənim tək şərəfu cahu-cəlal
Şivəyi-nəzmidə girəm yədu beyzanı gətir
Ğubhi-fahiş gətirib eyləmisən sərf kəmal
Özün insaf ilə əql üstə bu sevdanı gətir
Rəhbərimdir iki dünyada Hüseyn ibn Əli
Gər varın olsa sənin də belə mövlanı gətir
Həşridə cam bulur əldə tutub Şiri-Xuda
Buyurur teşnədi çox Qumriyi nalanı gətir
Nəhayət mərhum Qumru əbədi səadət gününü - Həşr, Qiyamət gününü xatırlayaraq sanki haliyədə əlində büllur cam tutan Qiyamət gününün saqisi Mövla Əlini – Şiri Xudanı qarşısında görür, özünün dediyi kimi «Buyurur teşnədi çox Qumriyi nalani gətir» deyir mərhum Qumru.
Açılış Səhifəsi et 
Azərbaycan mərsiyə ədəbiyyatı
